In mijn vorige blog heb ik vraagtekens gezet bij de ‘natuurlijkheid’ van een vegetarisch menu. Omdat onze voorouders miljoenen jaren leefden op een gemengd dieet waarvan zeker de helft uit vlees bestond, zijn onze genen er op afgestemd om bepaalde nutriënten uit vlees of vis te halen. Als je puur plantaardig eet is de kans groter dat je tekorten opbouwt van bepaalde essentiële nutriënten. Welke dat zijn en of er plantaardige alternatieven bestaan zal ik hieronder op een rijtje zetten.
Na mijn vorige blog werd ik prompt op www.nujij.nl uitgemaakt voor een handlanger van de vleesindustrie, haha. Diegenen die mij kennen zullen begrijpen dat dat een grappige gedachte is (ik denk trouwens niet dat die mensen mijn hele blog hadden gelezen. Het was ook wel een beetje lang, geef ik toe. Maar dat was juist bedoeld om dit soort reacties te voorkomen 😉 ). Maar het bevestigt wel weer dat dit onderwerp de gemoederen flink kan verhitten. Daarom wil ik graag nog een keer benadrukken dat ik er niet voor pleit om de vleesindustrie te ondersteunen door meer vlees te eten.
Wat ik wel wil overbrengen is dat het voor je gezondheid belangrijk kan zijn om regelmatig vlees en vis van goede kwaliteit te eten. Tekorten aan bepaalde nutriënten bouwen zich over het algemeen langzaam op. De gevolgen daarvan zijn dus meestal pas op langere termijn merkbaar. Als je vlees en/of vis eet, kies dan altijd op z’n minst voor biologisch en nog liever voor biologisch-dynamisch of goed beheerd wild. Dan weet je dat de dieren zo natuurlijk mogelijk hebben geleefd en gegeten. Hieronder zal ik op een rijtje zetten welke nutriënten je het beste uit dierlijke bronnen haalt en of er een plantaardig alternatief beschikbaar is of niet.
Eiwitten zijn één van de drie macronutriënten (de andere twee zijn vetten en koolhydraten). Eiwitten zijn combinaties van 22 aminozuren, waarvan er 8 essentieel voor ons zijn omdat ons lijf ze niet zelf kan maken. Als één essentieel aminozuur mist, kan het lichaam niet de benodigde eiwitten maken. Eiwitten zijn centrale bouwstenen voor ons lichaam. Enzymen, afweerstoffen, hormonen, ze worden allemaal van eiwitten gemaakt. Voor de hersenen en het zenuwstelsel zijn vooral de sulphur aminozuren belangrijk. En die zitten vooral in eieren en vlees.
Wat mis je als je geen dierlijke producten eet? Dierlijke producten zijn de enige bron van compleet eiwit. Alle plantaardige voedingsmiddelen bevatten weinig van de aminozuren tryptofaan, cystine en threonine. Een combinatie van granen en peulvruchten geeft de meest complete plantaardige optie van aminozuren, maar helemaal compleet is het niet. Soja bevat wel alle aminozuren, maar twee daarvan in zo’n lage hoeveelheid dat het in je lichaam niet als volledig eiwit werkt (S. Fallon, Nourishing Traditions). Bovendien bevat soja een zeer hoge concentratie fytaten en andere anti-nutriënten die o.a. weer remmend werken op de opname van mineralen (zie mijn blog over soja).
Daarnaast zijn er ook mensen die sommige van de niet-essentiële amino-zuren nÃet zelf kunnen maken, zoals taurine en carnitine. Deze mensen moeten die zeker uit hun voedsel halen, namelijk rood vlees (S. Fallon, Nourishing Traditions). Volgens Loren Cordain zijn de mogelijkheden van de lever om zelf taurine te maken bij de meeste mensen überhaupt beperkt (L. Cordain, The Paleo answer). Taurine zit bijvoorbeeld veel in het donkere vlees van kippen. Schaaldieren zijn een nog betere bron. Voor vegetariërs bevat alleen melk kleine concentraties taurine.
De meeste plantaardige voedingsmiddelen bevatten ook veel minder tryptofaan dan dierlijk voedsel. Tryptofaan is het aminozuur dat de voorloper is van serotonine. Te weinig serotonine werkt depressie in de hand. Trouwens, vlees en eieren en zuivel uit de bio-industrie bevatten ook steeds minder tryptofaan vanwege het onnatuurlijke diervoer zoals maïs en soja (L. Keith, Vegetarian Myth). Ook voor de aanmaak van endorfine (feel good hormoon) is een grote, stabiele aanvoer van eiwitrijk voedsel nodig zoals vis, eieren, cottage cheese en kip (L. Keith, Vegetarian Myth).
Waar zit het in? Onze eiwitbronnen zijn in volgorde van belangrijkheid: vlees, vis, zuivel, granen, peulvruchten, noten en zaden, groenten en fruit. Bijna in alles dus. Maar het gaat vooral om de hoeveelheid (van noten en zaden moet je heel wat eten om aan je dagelijkse portie te komen) en om het soort eiwit (compleet eiwit zodat je alle aminozuren binnen krijgt). Als je geen vlees eet is het belangrijk om voldoende vis en goede kwaliteit zuivel (liefst van rauwe melk) en eieren te eten. Goede kwaliteit eieren van loslopende kippen vormen de goedkoopste bron van compleet eiwit.
Plantaardige bronnen De beste plantaardige bronnen voor eiwit zijn quinoa en amaranth. Quinoa bevat bijna alle aminozuren, en in ieder geval de 8 essentiële. Amaranth is net als quinoa een goede leverancier van lysine, wat verder in weinig andere plantaardige eiwitten zit. Plantaardige eiwitten bevatten niet het aminozuur taurine. Het kan zijn dat je lichaam dat niet zelf in voldoende mate aanmaakt (dat geldt zeker voor kinderen en vegetarische vrouwen die zwanger zijn of borstvoeding geven).
Hoe veel? Er is veel gesteggel over hoeveel eiwit gezond zou zijn. De voorstanders van het paleo-dieet raden vrij veel eiwit aan: 25-30% van alle calorieën, gebaseerd op de hoeveelheid eiwitten die onze voorouders aten. Bij onze jager/verzamelaars voorouders bestond het dieet gemiddeld waarschijnlijk voor 19-35% uit eiwit (Cordain, The proteine debate). Naar Amerikaanse maatstaven is dat veel tot heel veel (15% wordt als normaal beschouwd). Aan de andere kant van het spectrum zit Colin Campbell van de China Study die juist een zo laag mogelijke hoeveelheid eiwit adviseert: 10% van je calorieën. The perfect health diet adviseert 15% eiwit (maar dan wel weer weinig koolhydraten, 20%, en veel vetten). Zwangere vrouwen moeten niet meer dan 25 % eiwit eten (ongeveer 110 gram per dag) (Cordain, The paleo answer).
Leuk al die percentages, maar waar komt dat in de praktijk op neer? Uit studies blijkt dat de hoeveelheid eiwit van één sardientje per dag gecombineerd met eiwit van granen en peulvruchten, net genoeg is om voldoende gezond te blijven voor voortplanting en groei. Maar niet genoeg voor een robuust goede gezondheid (S. Fallon, Nourishing Traditions). In ieder geval geldt dat als je weinig granen en zetmeelrijke peulvruchten (bonen etc.) eet, zoals in het paleodieet, je relatief meer eiwit uit dierlijke producten zult moeten halen.
Vet is een geconcentreerde bron van energie in ons dieet. Vet in een maaltijd vertraagt de opname van nutriënten zodat we langer voort kunnen zonder hongerig te worden. Vetten zijn opgebouw uit vetzuren. Zonder vlees en vis is het moeilijk om aan bepaalde belangrijke vetzuren te komen.
Verzadigd vet is vooral heel belangrijk voor de ontwikkeling van de hersenen en de opname van nutriënten, zoals de vetoplosbare vitaminen A, D,E en K. Verzadigd vet uit dierlijke bronnen is niet persé slecht zoals de voedingsindustrie ons wil laten geloven (lees mijn blog over vet). De verbanden die er gelegd worden met een te hoog cholesterol en kanker zijn dubieus (die hebben eerder te maken met de kwaliteit van het vlees en de bereiding ervan).
Waar zit het in? Verzadigd vet zit vooral in dierlijke vetten (vlees, volle melkproducten zoals boter) maar ook in tropische oliën (bijv. kokosvet). Het vlees en de zuivel moet dan wel afkomstig zijn van koeien die gras hebben gegeten. Roomboter is een belangrijke drager voor vetoplosbare vitaminen zoals A, D, K en E. Ons lichaam kan vitamine A het makkelijkste opnemen via roomboter. Bovendien bevat boter van grasgevoerde koeien een vorm van linolzuur (CLA) dat sterke kanker-remmende eigenschappen heeft. Kokosolie bestaat bijna geheel uit verzadigde vetzuren en bevat veel laurinezuur (komt ook in moedermelk voor) wat een sterke antimicrobiële en anti-schimmel werking heeft.
Lange keten vetzuren De lange keten vetzuren zijn essentieel voor het zenuwsysteem. Sommige daarvan zitten in plantaardige voedingsmiddelen (zoals oliezuur dat in olijfolie zit en GLA in borage en teunisbloem). Twee andere belangrijke lange keten vetzuren zitten echter voornamelijk in dierlijke producten: stearinezuur en palmitoleïne zuur. Sommige mensen kunnen deze lange-keten vetzuren zelf samenstellen uit andere kortere vetzuren, maar er zijn ook mensen die dat niet kunnen. Die moeten deze lange keten vetzuren uit dierlijke producten halen.
Waar zit het in? Dierlijke producten zoals eigeel, boter (van graskoeien), vis en orgaanvlees.
Onverzadigde vetzuren: essentieel Er zijn twee essentiële vetzuren die ons lichaam niet zelf kan aanmaken: omega 3 en omega 6. De essentiële vetzuren zijn erg belangrijk voor het vormen van celmembranen, met name in de hersenen (zeker bij jonge kinderen). Daarnaast vormen ze hormoonachtige substanties, prostaglandinen, die veel belangrijke chemische reacties in het lichaam reguleren (Supereating, I. Marber). Uit het onderzoek van Dr. Weston A. Price bleek dat de gezondste volkeren de kustvolkeren waren die veel vis aten. De beste bronnen voor de essentiële vetzuren zijn dan ook zeevoedsel en wild. Vooral vette vis is rijk aan omega-3: zalm, haring, makreel, sardientjes.
Belangrijk is ook de verhouding waarin we deze vetzuren eten. De ideale balans van omega 6 staat tot omega 3 is 2:1, maximaal 4:1 (Bron: P. Kane, zie ook mijn blog over vetten). Plantaardige oliën bevatten in verhouding veel meer omega 6. Over de hoeveelheid omega 6 hoeven de meeste mensen zich dan ook geen zorgen te maken. In het moderne dieet zit veel te veel omega 6 in verhouding tot omega 3, tot wel 30:1 (Bron: Oergondisch genieten). Dit komt door de grote hoeveelheid plantaardige (geharde) oliën zoals zonnebloemolie, canola-olie (frituurvet) en gehard bakvet dat voor het meerendeel van de bewerkte producten gebruikt wordt.
Voor veel mensen geldt wel dat ze een gebrek aan omega 3 vetzuren hebben. Dit kan leiden tot kanker, depressie, diabetes, allergieën en dementie. Verhoog je je inname van omega 3 (met name het omega 3 visvetzuur DHA, zie plantaardige bronnen omega 3 hieronder) dan help je je brein bij tal van processen, waaronder geheugen- en leerprocessen (Bron: LEF, DHA: an essential brain food). Visvetzuren zijn extra belangrijk voor zwangere vrouwen en jonge kinderen omdat ze vooral invloed hebben op de hersenontwikkeling (Het gouden boekje voor de gezondheid, Dr. G. Schuitemaker).
Waar zit het in? De beste bron van visvetzuur omega 3 is vis. In dierlijke vetten (van graskoeien) en eidooiers komen kleine hoeveelheden voor (M. Enig, Feiten over vetten).
Vooral vette vis is rijk aan omega-3: zalm, haring, makreel, sardientjes. Helaas zijn ook de gezonde aspecten van vis tegenwoordig behoorlijk gecompromitteerd door de vervuiling van de zeeën. Daardoor is de kans groot dat er schadelijke stoffen en metalen in het vet van de vissen is opgeslagen. Daarnaast is de overbevissing een groot probleem evenals de verwoesting die de grote vangnetten aanrichten op de zeebodem. Vis uit de wateren rondom Alaska, zoals de wilde sokeye zalm, is nog redelijk veilig om te eten. De wateren rondom Alaska zijn nog nauwelijks vervuild en vis met het MSC keurmerk wordt op milieuvriendelijke wijze gevangen (Bron: wilde alaska zalm).
Bij vis uit kweekvijvers weet je weer niet wat ze de vissen te eten hebben gegeven. Vaak is dat de bijvangst van de visserij. Maar het kunnen ook granen zijn; niet het natuurlijke eten van de vissen (nog afgezien van antibiotica en dergelijke). Dat andere voer verandert ook weer de samenstelling van de vetten. Bij biologische kweekvis heb je de meeste kans dat ze gevoerd zijn met duurzaam gevangen wilde vis (Bron).
Krill Wil je echt geen vlees of vis eten, dan is het raadzaam om een andere bron van omega 3 vetzuren te vinden. Een optie is om krill-tabletten te slikken. Krill zijn garnaalachtige ongewervelden, onderdeel van het zoöplankton, en een belangrijke voedselbron voor veel vissen, waaronder walvissen en zalm. Krill bevat de omega-3 visvetzuren. Er zijn geruchten dat ook de krillstand flink achteruit is gegaan sinds de jaren ’70. Dr. Mercola weerlegt dit. Het zou alleen in bepaalde gebieden zijn waar de krill in grote hoeveelheden gevangen wordt om kweekvissen te voeren. Bovendien vormt krill de grootste biomassa van welke diersoort dan ook (inclusief ons mensen) en lijkt onduurzame vangst bij deze diertjes het minst aan de orde van alle andere diersoorten. In ieder geval wordt maar 12% van de gevangen krill voor direct menselijk gebruik in de vorm van krillolie-pillen gebruikt.
Plantaardige bronnen omega 3 Er doen veel verhalen de ronde dat je omega 3 vetzuren ook uit plantaardige bronnen kunt halen, zoals lijnzaad en walnoten. Helaas zit het wat gecompliceerder in elkaar. Er zijn namelijk verschillende soorten omega 3 vetzuren. De drie belangrijksten voor ons zijn EPA, DHA en ALA. Het korte-keten vetzuur ALA (alfalinoleenzuur) zit zowel in dierlijke als in plantaardige producten ( bijvoorbeeld in walnoten en lijnzaad). Echter, maar weinig mensen (zeker als ze ouder worden) kunnen het plantaardige omega 3 vetzuur ALA omzetten in de visvetzuren EPA en DHA (Nourishing Traditions). Bij de meeste mensen wordt slechts 5% van ALA door de lever in EPA omgezet en minder dan 1% tot DHA (Cordain, The Paleo answer).
De lange-keten visvetzuren EPA en DHA waren tot voor kort alleen goed te verkrijgen uit vis en krill. Sinds kort zijn er echter supplementen beschikbaar met vegetarische DHA, verkregen uit algen. Dit is één van de weinige manieren voor vegetariërs of veganisten om aan de benodigde hoeveelheid DHA te komen. Spirulina-algen bijvoorbeeld bevatten naast ALA, DHA en EPA ook het belangrijke GLA (gamma linoleenzuur), wat verder alleen in zwarte bessen, de zaden van borage en teunisbloemolie zit. Wel zijn de hoeveelheden hier een aandachtspunt. Met 1 pilletje spirulina per dag ben je er niet. Dat is ongeveer 1 gram spirulina. Pas met 10 gram spirulina per dag zit je aan de onderkant van de dagelijks aanbevolen hoeveelheid voor GLA (150-350 mg) (Bron: Natural News, superfoods). Voor de dagelijkse dosis DHA moet je waarschijnlijk nog meer spirulina verwerken; want bij DHA hebben we het over grammen per dag. Je moet dus flink wat spirulina per dag eten om aan je dagelijkse dosis vetzuren te komen!
Een vegetarisch dieet wat wel zuivel en eieren bevat levert ook maar zo’n 20 mg DHA per dag, terwijl 2-3 gram nodig is voor goede gezondheid (Bron: LEF, DHA: an essential brain food). Een goede plantaardige bron voor EPA lijkt er nog niet te zijn (Bron: Dr. Mercola, Vegetarian myths).
Vitamine B12: Ook al heb je er maar kleine hoeveelheden van nodig, het is wel één van die nutriënten die het leven ‘worth living’ maken, aldus Sally Fallon. Gebrek kan zich namelijk o.a. manifesteren in de vorm van depressie, MS, dementie en psychiatrische aandoeningen. Vooralsnog lijkt het erop dat voor ons bruikbare vitamine B12 uitsluitend in dierlijke producten zit. Gefermenteerde soja en spirulina algen bevatten stofjes die op B12 lijken, maar die worden niet door het menselijk lichaam opgenomen (Nourishing Traditions). Ook de vormen van B12 in marmiet/gist of nori zijn geen bruikbare plantaardige bron voor ons lichaam (zie o.a. wikipedia en Dr. Mercola).
Als je geen vlees of vis eet, dan is rauwe melk of rauwmelkse kaas essentieel om aan je vitamine B12 te komen. Want door pasteurisatie wordt de B12 die in melk zit grotendeels vernietigd. Als vegetariërs melk dan juist vervangen door (het ongezonde) soja, is B12 gebrek nog dichterbij. Dan zijn eieren je enige redmiddel.
Veganisten zullen B12 via supplementen moeten aanvullen. Maar ook voor vegetariërs is het een aandachtspunt. In een onderzoek uit 2003 onder vegetariërs bleek dat 77% een tekort aan vit B12 hadden (Hermann, in the Paleo answer). Een gebrek aan B12 kan leiden tot te weinig rode bloedlichaampjes, oogproblemen, schizofrenie, hallucinaties en zenuwaandoeningen. Eén van de meest verontrustende effecten van een gebrek aan vit B12 is het ontstaan van een giftige stof in onze bloedstroom, bekend als homocysteine. Homocysteine is giftig voor bijna elke cel in ons lichaam en verhoogt het risico op geboorteafwijkingen, onvruchtbaarheid, zwakke botten, dementie, hartaanvallen, psychische aandoeningen (Cordain, The paleo answer).
Voor zwangere en zogende vrouwen is een vitamine B12 tekort een extra aandachtspunt. Vitamine B12 gebrek tijdens de zwangerschap kan o.a. leiden tot spontante abortus of vroeggeboortes. Het tekort wordt doorgegeven aan de baby, wat kan leiden tot (mentale) ontwikkelingsproblemen (Cordain, The paleo answer). Vroege tekenen van gebrek bij kinderen zijn moeheid, tintelingen in de handen en voeten, slaapproblemen en een neiging tot irrationele boosheid (S. Fallon, Nourishing Traditions).
Uit een onderzoek van o.a. Harvard school of Public Health bleek dat een vitamine B12-tekort bij vrouwen die borstvoeding geven kan leiden tot langetermijn breinschade bij kinderen. Als het te laat ontdekt wordt, is de neurologische schade niet meer te verhelpen. Ook al aten de vrouwen zeewier, miso en tamari (waar verondersteld wordt B12 in te zitten), bleek uit tests geen verhoging van B12 gehalte. Een vergelijkbare studie is gedaan door Nederlandse biochemisten. Die studie liet zien dat ook spirulina het B12 gehalte niet deed stijgen; waarom is nog niet duidelijk. De kinderen hadden afwijkende rode bloedcellen, verlate motorische ontwikkeling en langzame groei (S. Fallon, Nourishing Traditions).
Beste bronnen: lever, sardientjes, makreel, haring, mosselen, zalm, eieren, rund, blauwe kaas, cottage cheese, kip en rauwe melk (S. Fallon, Nourishing Traditions).
Vit B6: Dat ook een gebrek aan vit B6 veel voorkomt bij vegetariërs en veganisten is minder bekend. Het is ook een vitamine die niet in ons lichaam kan wordt aangemaakt, dus volledig uit onze voeding moet komen. Om de vit B6-functie op peil te houden is een effectieve stofwisseling van thiamine nodig. Verder kan koken en verwerken van voedsel, voornamelijk invriezen, ervoor zorgen dat het B6 gehalte in de voeding verloren gaat (I. Marber, Supereating). Wederom is de vit B6 die in planten zit minder goed opneembaar voor ons.
Beste bronnen Gevogelte, rood vlees en orgaanvlees (vooral rauwe lever), vis (rauwe zalm), rauwe melk, en voor een deel peulvruchten (met name kikkererwten. Kiemen vergroot de hoeveelheid B6, Nourishing Traditions), groene groenten (vooral spinazie), uien, wortelgewassen en bananen.
Vitamine A: Vitamine A behoort tot de vetoplosbare vitaminen, net als Vitamine D, E en K. Die kunnen alleen opgenomen worden als er voldoende vet in het dieet aanwezig is. Voorgevormde vitamine A zit alleen in dierlijke producten zoals orgaanvlees (vooral lever), eigeel, botervet en zeevoedsel. Planten bevatten alleen pro-vitamine A (caroteen) wat door de lever nog omgezet moet worden naar vitamine A. Sally Fallon waarschuwt echter dat veel mensen, en met name kinderen, diabetici en mensen met een slechte schildklierfunctie, die omzetting niet goed kunnen maken. Vit A is o.a. nodig voor succesvolle voortplanting, celdeling, zicht, immuunsysteem en een gezonde huid (L. Keith, Vegetarian myth).
Beste bronnen vit A: gele boter, eigeel, orgaanvlees, vis, schaaldieren, levertraan. Caroteen in wortels, appels, boerenkool, abrikozen, broccoli.
Vitamine D:  Vitamine D is nodig voor gezonde botten, tanden en groei. Ook beschermt het tegen kanker en MS. Ons lichaam maakt vitamine D uit cholesterol onder invloed van zonlicht. Genoeg zonlicht is dus belangrijk (zonder zonnebrandcrêmes die de opname van vitamine D blokkeren). Over het algemeen krijgen we met onze moderne levensstijl niet meer voldoende zonlicht voor de benodigde vitamine D aanmaak. Daarom is het belangirjk om een deel ervan uit ons voedsel te halen. Uit het onderzoek van Dr. Price blijkt ook dat het dieet van gezonde volkeren veel vitamine D-rijk voedsel bevatte, zoals botervet, eieren, lever, orgaanvlees of zeevoedsel (vooral garnalen en krab) (S. Fallon, Nourishing Traditions). Overmatig gebruik van granen heeft een negatief effect op onz vitamine D gehalte, waarschijnlijk een andere verklaring waarom het risico op een vitamine D gebrek bij vegetariërs en veganisten groter is. Vooral ’s winters is extra vitamine D nodig.
Beste bronnen vitamine D: botervet, eieren, lever, orgaanvlees, zeevoedsel (vooral garnalen en krab). Vegetarische bron: vitamine D-supplementen gemaakt uit het wolvet (lanoline) van schapen. Er bestaan ook plantaardige supplementen van D3 gemaakt uit champignons die met UV-licht zijn bestraald (Bron, of zie de tips voor vegetariërs van Plantina)
Het is volgens S. Fallon moeilijk om met een dieet zonder dierlijke producten (vegan dus) aan voldoende mineralen te komen. Ten eerste omdat de vet-oplosbare catalysatoren voor de opname van de mineralen missen. Daarnaast worden zink, ijzer, calcium en andere mineralen beter opgenomen uit dierlijke bronnen. Extra bijkomstigheid is dat de fytaten (antinutriënten) in granen, bonen en soja de opname van mineralen verhinderen (tenzij je de juiste bereidingswijze toepast). Vooral granen, bonen, soja en zetmeelrijke groenten bevatten veel fytaten; en dat zijn juist de voedingsmiddelen die meestal in een vegetarisch dieet voorkomen om aan de eiwitbehoefte te voldoen (L. Cordain, The Paleo answer).
Zink: Zinkgebrek is één van de meest voorkomende voedseltekorten bij vegetariërs en veganisten. Een gebrek aan zink kan leiden tot slechtere leervermogens en mentale achteruitgang. Bij mannen vermindert het de vruchtbaarheid (S. Fallon, Nourishing Traditions). Het heeft ook effect op stemmingsaandoeningen en kan tot obsessief compulsief gedrag leiden (L. Keith, Vegetarian Myth).
Zinkgebrek ontstaat onder andere doordat zink in de meeste plantaardige bronnen gebonden is aan fytaat en daardoor niet goed opgenomen kan worden door het lichaam. Of zink in groenten aanwezig is hangt sterk af van de bodemgesteldheid (I. Marber, Supereating). Daarnaast zit de meest beschikbare vorm van zink in eiwitten, vlees, eieren of zeevruchten. Vegetariërs absorberen dan ook maar de helft van de hoeveelheid zink vergeleken met vleeseters (L. Cordain, The paleo answer). Loren Cordain vertelt in deze video dat je al na 7/8 dagen zonder vlees/vis een zink-tekort kan hebben in je cellen, wat nadelige gevolgen heeft voor je immuunsysteem. Dit is overigens niet in je bloedplasma te meten want daar wordt het zinkniveau zo lang mogelijk door je lichaam op peil gehouden met reserve-voorraden. Het tekort is alleen direct in de cellen te meten (wat door de huisarts meestal niet gedaan wordt).
Beste bronnen zink: oesters, rood vlees en eigeel (Nourishing Traditions). Plantaardige bronnen (moeilijker opneembaar) van zink zijn o.a. zeewier, kaas, yoghurt, pompoenpitten, sesamzaad, peulvruchten, pure chocola (R. Nieuwenhuis, Handboek vitamines & zelfzorg).
IJzer:  Ook ijzertekort kan snel optreden bij een dieet zonder vlees of vis. Dit geldt overigens ook voor andere mineralen zoals magnesium. Dit heeft wederom vooral te maken met het feit dat veel mineralen in plantaardig voedsel gebonden zijn aan fytaat en daardoor niet goed opgenomen kunnen worden. IJzergebrek maakt ons moe en leidt tot gebrek aan concentratie en helderheid. Een gebrek aan ijzer is echter vooral voor jonge kinderen een probleem. Het remt de ontwikkeling van het brein en een normale mentale ontwikkeling (S. Fallon, Nourishing Traditions). Bij zwangere vrouwen kan een ijzergebrek leiden tot vroeggeboortes, ondergewicht van de baby, of zelfs overlijden tijdens de geboorte (L. Cordain, The paleo diet).
Beste bronnen ijzer: rood vlees, vooral rundvlees, mosselen. Plantaardige goede bronnen: broccoli, sperziebonen, havervlokken, zonnebloem- en pompoenpitten (R. Nieuwenhuis, Handboek vitamines & zelfzorg), gedroogde abrikozen, spinazie en snijbiet, gember (I. Marber).
Fosfor: Gebrek aan fosfor is ook een risico voor vegetariërs, omdat vlees daar de belangrijkste bron van is voor mensen. Er zijn echter wel genoeg plantaardige bronnen om aan je fosforbehoefte te voldoen. Fosfor is o.a. belangrijk voor celgroei. Fosforgebrek kan een reden zijn voor vaker voorkomend tandbederf bij vegetariërs (Nourishing Traditions).
Beste bronnen fosfor: zeevruchten (kuit), vlees (lever), eieren, kaas, peulvruchten, pure chocolade, quinoa, zaden en noten (I. Marber).
Jodium: Verschillende epidemiologische studies laten een vergroot risico zien op tekort aan jodium bij vegetarische en veganistische dieten. Ook hier geldt weer dat de plantaardige bronnen van jodium maar weinig jodium bevatten vergeleken met vlees, eieren en vis. Met zeewier als uitzondering. Grote tekorten komen in de VS en Europa nauwelijks voor omdat zout met jodium verrijkt wordt, maar lichte tekorten komen wel regelmatig voor. Ook deze lichte tekorten kunnen een rem vormen op normale groei bij kinderen en de mentale ontwikkeling.
Beste bronnen jodium: vis, vlees, eieren, zeewier, zuiver zeezout, boter, donkergroene groenten (als er voldoende jodium in de grond zat).
Kinderen extra zorgenpunt
Sally Fallon adviseert om een keuze voor een vegetarische leefstijl uit te stellen tot na de tijd dat je kinderen hebt gekregen, omdat dierlijke producten volgens haar essentieel zijn voor optimale groei en gezonde voortplanting. Gezonde primitieve volkeren gaven juist aan opgroeiende kinderen en ouders bepaalde dierlijke producten die een zeer hoog gehalte aan vitaminen en mineralen hebben zoals orgaanvlees, boter, viseieren en schaaldieren.
Leuk al die theoretische tekorten. Ik ben al mijn hele leven vegetariër en ik ken veel levenslange/heel langdurige vegetariërs (40 tot 80 jaar). Tekorten of depressies of wat hier nog meer wordt vermeld, ben ik nog niet tegengekomen.
Koop gewoon een goed vegetarisch kookboek.
Mooi zo Arno, hopelijk blijft dat zo. Maar wellicht zijn er ook mensen voor wie het geen theorie blijft.
Wat een bron van informatie! Petje af. En wederom weer goed onderbouwd. Het kan inderdaad voor veel mensen misschien te confronterend kan zijn. Maar misschien iets om in de achterhoofd te houden of om over na te denken als hun lichaam aangeeft dat er iets niet goed voelt.
De enige zorg die wij momenteel hebben is over de Alaska Sockeye Zalm die we altijd met veel smaak hebben gegeten. Helaas gaan er nu geruchten rond dat de Alaska zeeën verontreinigd zijn na de kern ramp van vorig jaar in Japan.. 🙁
Warme groet,
francine
Dank je ;-). En geen goed nieuws over die zalm, dat zou welheel erg zijn als de laatste relatief schone zeeën nu ook geraakt worden door onze ‘beschaving’…
Boeiend verhaal opnieuw. Ik ben benieuwd wat jouw persoonlijke belang is om zo nadrukkelijk tegen de plantaardige lifestyle te schrijven. Heb je zelf grote problemen gekend met dit dieet? Of is er iets anders? Ik ben bewoon benieuwd.
Je verwijst regelmatig naar Sally Fallon. Ik ben toch bang dat zij nogal gedateerde data gebruikt. Bovendien: als zij leeft naar haar eigen voedingsadviezen, lijkt dat me geen aanbeveling. Ze ziet er beslist niet gezond uit. Misschien zou je in je onderzoek ook het werk van John McDougall, Joel Fuhrman, Neal Barnard en Dean Ornish kunnen betrekken?
Ik blijf je geboeid volgen.
Boele Ytsma
de planteneter
Hoi Boele, ik kan je gerust stellen (of juist niet misschien…); ik ben jarenlang min of meer vegetarisch geweest zonder problemen. Vanuit de overtuiging dat het beter was voor m’n lijf en voor het milieu. Door de boeken en bronnen die de laatste tijd op m’n pad zijn gekomen ben ik daar anders over gaan denken. Dat betekent niet dat ik uitgedacht ben ;-), maar ik vind de argumenten vanuit het ‘oerdieet’ voor nu erg overtuigend. Het liefst zou ik willen dat we vlees en vis inderdaad niet nodig hebben voor onze gezondheid, maar nu het erop lijkt dat dat wel zo is, kies ik toch voor dierlijke producten. Wel met mate en van dieren die goed hebben geleefd en gegeten. Ik zal ook eens kijken naar de auteurs die je noemt. Groetjes Rozemarijn
Dank je wel voor je reactie. Ik stel je toch nog eens de vraag: je haalt steeds met instemming Sally Fallon aan en verwijst naar het onderzoek van Weston A. Price – wat vind jij dan van het feit dat Sally Fallon besist te zwaar is en er ongezond uit ziet en Weston Price aan een hartaanval overleden is op 68-jarige leeftijd. Misschien zijn hun voedingsadviezen toch niet zo gezond?
Nou nee, ik geloof dat ik dat soort individuele gevallen niet heel veelzeggend vindt. Daar kunnen allerlei andere (erferlijke) factoren ook een rol bij meespelen. En ik kijk zelfs niet raar op als zij wellicht hun eigen bevindingen niet 100% hebben toegepast (mensen zijn nou eenmaal vaak niet helemaal consequent) of wellicht pas later in hun leven tot bepaalde inzichten zijn gekomen. Dan kijk ik toch liever naar de inhoud van hun boodschap en de aannemelijkheid daarvan, gebaseerd op wetenschappelijke onderzoeken die op een grotere groep getest zijn.
Wij zijn sinds kort ook tot de conclusie gekomen dat we toch wat dierlijke producten willen opnemen in ons dieet (het liefst wildernisvlees e.d.). Mijn mening heb ik ook gebaseerd op o.a. Weston Price en Sally Fallon. Alleen… kan ik me niet vinden in hun aanbevolen aantallen. 🙂 Ik denk dat die niet meer relevant zijn voor ons, aangezien we toch een ander leven leiden dan onze voorouders (die meer kou te verduren hadden en meer lichamelijke arbeid). Een gezonde balans lijkt me verstandig. Daarbij lijkt me ook dat voor de één een plantaardige leefstijl gewoon uitstekend werkt, en voor de ander niet. We zijn allemaal anders en één dieet opdringen aan iedereen lijkt me zo wie zo geen geweldig plan 🙂 en groenten en plantaardige producten moeten wel de hoofdrol blijven spelen in ons dieet lijkt me, ongeacht of je wel of geen vlees eet. Maar goed blog! 🙂
Beste Roos
Mijn complimenten voor je leesbare en mooie site!
Even wat over Vit. B 12:
Omdat ik mij als voornamelijk veganiste toch wel zorgen ging maken over de eventuele schadelijke gevolgen van een Vit. B 12 tekort heb ik een uitgebreid bloedonderzoek laten verrichten en wat denk je?
Alles was perfect in orde en dat na 25 jaar zonder zuivelprodukten, alleen af en toe wat room en boter…..
Over melk ben ik nu ook wat anders gaan denken: zoek Jan Kraak op, best een bijzondere man en heb je wel eens van Warenwelenwee gehoord? Dan gaat er een wereld voor je open waar je wel van zult schrikken, maar waar je heel veel informatie vindt over van alles wat niet deugd en wat je daar aan kunt doen.
Met vriendelijke groeten
Erna Jeanne
Beste Erna, dank voor je complimenten. En goed dat je je B12 bent gaan laten testen; dat is toch de beste manier om te weten waar je aan toe bent. Hopelijk was het inderdaad een uitgebreid onderzoek waarbij ze niet alleen je bloed hebben getest, want dat kan soms nog steeds niet alles vertellen. Dit las ik op een vegan site met uitleg over B12:
Testing B12 status
A blood B12 level measurement is a very unreliable test for vegans, particularly for vegans using any form of algae. Algae and some other plant foods contain B12-analogues (false B12) that can imitate true B12 in blood tests while actually interfering with B12 metabolism. Blood counts are also unreliable as high folate intakes suppress the anaemia symptoms of B12 deficiency that can be detected by blood counts. Blood homocysteine testing is more reliable, with levels less than 10 micromol/litre being desirable. The most specific test for B12 status is methylmalonic acid (MMA) testing. If this is in the normal range in blood (<370 nmol/L) or urine (less than 4 mcg /mg creatinine) then your body has enough B12. Many doctors still rely on blood B12 levels and blood counts. These are not adequate, especially in vegans.
Lastig he, dat dingen zo ingewikkeld moeten zijn! Maar hopelijk zit het gewoon goed bij je, succes! Groetjes Rozemarijn
M’n emailadres is nog steeds te lezen: hoe komt dat?
Wat betreft je reactie over Vitamine B 12 het volgende:
Ben nooit ziek en m’n haar glanst als een spiegel: volgens mij kan het lichaam
Vit. B 12 zelf aanmaken: vleeseters hebben vaker een tekort!
En wat betreft de wetenschap…………..je weet nooit iets zeker: gewoon eten wat onze lieve Heer in al zijn wijsheid heeft gemaakt: veel zoete en sappige vruchten!
Liefs
Erna Jeanne
En ook nog even dit……
Wanneer je een dier met gevoelens, verlangens en verwachtingen doodt, dan ontneem je het zijn dierbaarste bezit, zijn leven,
dat het dier zelf toebehoort en niemand anders!
mooi!
Heel mooi!
Mooi artikel, ik heb er heel veel baat bij gehad, om met behulp van deze informatie een ideaal dieet voor mezelf samen te stellen, gebaseerd op voedselallergieën, en om toch nog te kunnen zorgen voor de juiste samenstelling van voedingsstoffen, die je dagelijks tot je moet nemen, om gezond te kunnen blijven.
Dankjewel voor het plaatsen ervan 🙂
Myrn
Graag gedaan, fijn dat het je verder heeft kunnen helpen!
Beste auteur,
Ik ben zelf nu 18 jaar streng vegetarier. Nooit problemen mee gehad, tot ik intensief begon te sporten. 3 jaar lang alleen ellende gehad, het sporten vlotte niet. Kreeg allerlei problemen in mn spieren en de rest van mn gezondheid.
Wat hielp?
1. creatine caps.
2. carnitine.
3. aminozuur pilletje.
4. d -ribose.
Geloof t of niet, maar mn klachten met het sporten waren binnen 1 week weg! Niet te geloven, ik voel me ook beter. Nu heb ik carnosine en taurine in potjes nodig.
Probleem: ik wil niet meer nog meer potjes, maar ik wil ook geen vlees meer eten.
Ik overweeg wel vis na 18 jaar te eten. Wat raad je mij aan? Je hebt er verstand van.
Dit is niet te geloven. Nooit gedacht dat ik het eens zou zijn met zo n artikel. Mijn geloof is aan diggelen geslagen, mijn gezondheid nog niet helemaal. Ik vind t echt erg om toe te moeten geven dat je ergens wel een punt hebt.
PS: ik heb vooral vis nodig met veel taurine en carnosine. Die andere supplementen heb ik vrij veel van ingekocht voor zeker nog 3 maanden.
groet,
ww.
Lieve schat, ga elke dag in al je maaltijden peulvruchten met volle granen combineren. In deze 2 zitten eiwitten die gecombineerd in 1 maaltijd in je lichaam omvormen tot carnithine (lysine zit er ook in). Probeer gewoon goed veganistisch te eten. Voeg ook elke dag avocado toe, verdiep je in plantaardige eiwitten, want zovelen roepen dat er niet genoeg in zit, maar dat klopt niet!
Je schrijft: “Spirulina bijvoorbeeld bevat alleen ALA, geen DHA.” Ik denk je je in deze zin ALA en DHA verwisseld hebt.
Hoi Martijn, je hebt gelijk dat daar iets niet klopte! Ik weet helaas niet meer uit welke bron ik dat had, maar ik heb het nagezocht en spirulina bevat zowel ALA als DHA, en ook EPA en GLA. Alleen moet je wel flink wat spirulina eten om aan je hoeveelheden te komen. Ik heb het nu aangepast in de tekst, dank voor je oplettendheid!
Hebt u wel The China Study gelezen? En kent u Campbell Esselstyn? En Dr.Schnitzer, en Dr.MacDougall? En DurianRider en The BananaGirl? Kijk daar maar eens. vr.gr. DvdSar.
Hoi Roos,
Dit is een interessante discussie, waar ik zelf ook nog vraagtekens bij heb na mijn ervaring met veganistisch eten. Omdat ik bang ben dat ik iets tekort kom eet ik nu af en toe vlees en dagelijks kaas en roomboter op de boterham. Ik vind het ook lekker maar tegelijk eet ik het uit angst dat ik anders ga afvallen of tekorten oploop.
Terugkijkend kan ik bedenken dat ik in mijn periode als veganist misschien niet voldoende granen heb gegeten, ik heb tenslotte brood toen ook weggelaten en me beperkt tot havermout pap. Ook zou ik kunnen bedenken dat het toen is mis gegaan omdat ik überhaupt niet gezond was en ik kortademig was en niet goed eten verteerde.
Ze zijn er volgens mij wel, de super gezonde veganisten zonder tekorten. Toch lijkt dit heel onwaarschijnlijk als je leest wat er in allerlei onderzoeken staat over het weglaten van dierlijk voedsel. Wederom hier, zet ik vraagtekens bij de proefpersonen en hoe het met de diepte van de ademhaling van de proefpersonen gesteld staat.
Ik wil graag een stukje uit het boekje “Leef gezond, adem rustig” citeren. Hierin wordt uitgelegd dat het niet van wezenlijk belang is wat de mens eet. Wat van belang is, is wat het eten met de stofwisseling en de ademhaling van de mens doet. Uitgaande van alles wat we op school hebben geleerd en wat op ons af komt vanaf de media, is dit een onvoorstelbaar idee. Maar tegelijk verklaart het wel waarom er inderdaad super gezonde veganisten zijn, en super ongezonde veganisten, en super gezonde vleeseters, en super ongezonde vleeseters.
“Er zijn ook factoren die de ademhaling indirect verminderen en daardoor welvaartsziekten genezen. Deze factoren zijn:
– Minder eten, vasten, vegetarisch eten.
– Minder slapen; slapen op de buik op een hard bed.
– Matige lichamelijke inspanning, zoals lopen, hardlopen, werken in de tuin.
– Frisse lucht, vooral in de bergen en aan de zeekust, de lucht na een onweer, de lucht die rijk is aan negatieve ionen.
– Massage, blootvoets lopen, baden in open water, sauna.
– Sommige medicijnen en kruiden.
– Juiste rughouding.
– Dragen van strakke gordels en kortsetten.
– Ogen naar boven richten.
– Innerlijke rust.
De geneeskracht van vasten is allang bekend. In oeroude manuscripten, in boeken uit de renaissance, in religieuze en wetenschappelijke literatuur van de latere perioden zijn uitspraken te vinden van wijze mensen die over het nut van vasten hebben nagedacht. Buteyko vastte enkele keren tot 50 dagen, de invloed van het vasten op de stofwisselingsprocessen bestuderend. Het werd duidelijk dat het zich onthouden van eten de ademhaling sterk verminderd. Tijdens het vasten stijgt het kooldioxidegehalte in het lichaam zelfs boven de norm. Daarom helpt vasten tegen welvaartsziekten. Maar wanneer men het vasten beëindigt en diep gaat ademhalen alsmede melkproducten gebruikt, neemt de longventilatie weer toe en treedt verslechtering in plaats van verbetering op.
De stijging van kooldioxide tijdens het vasten is de beschermende reactie van ons lichaam tegen honger. Het blijkt dat niet alleen planten, maar ook dieren en de mens kooldioxide als voedingsstof kunnen bewaren, in de stofwisseling opnemen en uit simpele bouwsteentjes eigen proteïnen opbouwen.
Ook minder eten vermindert de ademhaling. In principe wordt na het eten de ademhaling altijd een stuk dieper. Toch verdiepen plantaardige producten de ademhaling in mindere mate dan producten van dierlijke afkomst. Rauw plantaardig voedsel is voor de ademhaling het beste.
De discussie tussen vegetariërs en vleeseters bestaat allang. Zowel vegetariërs als vleeseters voeren overtuigende bewijzen aan om hun mening te onderbouwen.
Het is eigenlijk niet van wezenlijk belang wat de mens eet, belangrijk is wat er daardoor met zijn stofwisseling en zijn ademhaling gebeurt. De smaak van een mens blijkt zeer afhankelijk te zijn van zijn controlepauze. De stijging van het koolzuurgas peil beïnvloedt niet alleen onze stofwisseling, maar ook onze eetgewoontes. Het antwoord op de vraag wat iemand lust, geeft ongeveer aan welke controlepauze hij heeft. Naarmate iemands controlepauze langer wordt, lust hij steeds minder zuivel, vlees, vis, eieren, enzovoort; dat gebeurt omdat ons lichaam het dan gemakkelijker vindt om eigen proteïnen uit simpele elementen op te bouwen dan vreemde proteïnen eerst te moeten splitsen, te verwerken en daarna te herbouwen.
Het klassieke Buteyko dieet bestaat uit volle granen (vooral gierst en rijst) en groenten.
Het dieet uit groenten en granen bevat voldoende calcium en bovendien creëert het omstandigheden die de calciumopname bevorderen.”
Deze manier van eten ligt dan weer vrij dicht bij de ideeën van McDougall, ook al klinkt dat als een extreme manier van eten door het weglaten van vet. DurianRider is een voorbeeld van iemand met een te diepe ademhaling, waarbij het zenuwstelsel is aangetast en door veganistisch te eten gezondheidsvoordelen heeft ervaren maar uiteindelijk tekorten is gaan opbouwen door zijn te diepe ademhaling, grotendeels te wijten aan verkeerd te intensief sporten. Op dit moment is hij niet meer te dun, omdat hij is gestopt met veganistisch eten.
McDougall is overtuigd dat het eten van voeding bestaande uit granen (rijst), groenten en fruit ervoor zorgt dat mensen gezond blijven. Dat heeft hij zo ondervonden door de gezonde oudere mensen van 80 op Hawaii, die eigenlijk geen welvaartsziektes vertoonden. De jongere generatie at vlees en zuivel en werd wel ziek.
Als we dit naast Buteyko houden klopt het wel, dit eten zorgt niet voor verdieping van de ademhaling. Tegelijk is McDougall zich niet bewust van het feit dat er zoiets is als een te diepe ademhaling. Die oudere mensen die leefden op rijst en groenten en fruit leefden in lijn met alle aspecten die de ademhaling verminderen. Zelfs de ouderen inwoners van Nederland zijn denk ik gemiddeld genomen gezonder dan de jongere generatie. Ook zij hadden rond 1940 nog een levenswijze die de ademhaling vermindert.
Op deze website is een heel interessant artikel te vinden met grafieken die aantonen hoe de diepte van de ademhaling van de Westerse mens zich in de loop der jaren heeft ontwikkeld:
http://www.normalbreathing.com/causes-of-hyperventilation.php
Ik ben het zeker met deze tekst eens.Ik heb 15 jaar vegetarisch gegeten en altijd mijn best gedaan om evt .tekorten te voorkomen door alternatieven als noten , bonen, granen, roomboter , vleesvervangers en supplementen te eten maar ondanks dat enorm veel klachten gekregen( depressies, stemmingswisselingen, ernstige slaapproblemen).
Na bloedonderzoek erachter gekomen dat ik een vit.b12 tekort, zink tekort, magnesium tekort, calcium tekort heb.Dit is nu na ruim een jaar weer(biologisch) vlees te eten volledig hersteld en mijn klachten zijn ook verdwenen.Voor mij een bewijs dat je de voedingsstoffen die in vlees zitten onmogelijk kan vervangen door andere producten te eten.Het grootste bewijs vind ik nog dat mijn dochter van 15 (ook al jaren een vegetarische eter)nu dezelfde klachten ontwikkeld en dezelfde tekorten heeft.
Ik denk dat mensen die vegetarisch eten vanuit welke overtuiging dan ook zich moeten realiseren dat de natuur bedoeld is om ieder voor zich te zorgen.Zorg je niet goed voor jezelf door voedingsstoffen weg te laten zul je dat op den duur gaan merken.De één vroeger dan de ander, dit heeft alles te maken met evt.tekorten die er al bij je ouders waren of niet.En vlees eten kun je met beleid doen, met hart voor de dieren.
Susan,
Je bent wederom aan het trollen. Volgens mij is alle info over vlees in middels achterhaald. Zie hiervoor de documentaire What the Health
Susan,
Realiseer je je dat dit wellicht heel persoonlijk is?
Ik ben al meer dan 40 jaar strikt vegetarisch, eigenlijk vanaf jeugd af aan. (Dus wel kaas en boter.) En ik doe aan squash, bergbeklimmen, mountainbiken… geen probleem. Ik zou willen zeggen dat ik glanzend haar heb, maar dat gaat er met de tondeuse af dus langer dan 1mm word het niet.
Recentste bloedonderzoek… geen tekorten, eerder iets teveel aan cholestrol 🙂
Ik zal niemand proberen aan te praten dat dieet A of B gezonder voor haar of hem is, dat is namelijk zo persoonlijk en zelfs levensfase-afhankelijk dat daar geen beginnen aan is. Daarom is het over één kam scheren van alle mensen wat betreft een “gezond” dieet gewoon een beetje gek. Paleo, oer, montignac, whatever… weet je, je ontkomt er gewoon niet aan om voor jezelf uit te gaan vinden wat voor jou gezond is. Maar als je dat dan gevonden hebt, wat voor jou op dat moment werkt, doe dan niet alsof de hele wereld precies hetzelfde in elkaar zit. Want dat is gegarandeerd niet zo.
Dat wisten mensen 4000 jaar geleden al in de oude oosterse voedingstradities. En eerlijk gezegd, lijkt me dat dan ook niet meer dan logisch. Onze constituties, geslacht, leeftijden, leefpatronen, erfelijke eigenschappen, en zelfs opvoeding – het draagt er allemaal toe bij dat we een unieke voedingsbehoefte hebben dat niet in een voorbedacht dieet past, en niet in getalletjes te vangen is.
Vooralsnog heb je me dus niet overtuigd. En ik daag je uit om eens een rondje met mij te mountainbiken of bergbeklimmen, zullen we wel even kijken hoe goed dat biologische vlees van je het doet! 😀
geen sneer naar jou toe perse, maar het is natuurlijk zoals veel mensen zeggen is bullshit. Vroeger leefden dieren in het wild en ja is het natuurlijk dat er op ze wordt gejaagd. Het in hokjes proppen/ mishandelen van dieren en ze vervolgens op gruwelijke wijze vermoorden is geen natuur. Ik ben niet 100% tegen vlees eten ookal hoef ik die troep absoluut niet te eten, maar doe het dan op een natuurlijke en gematige manier.
Je maakt een goed punt en gelukkig ben ik blij te lezen dat een plantaardig dieet, met aanvullende supplementen, alsnog een mogelijkheid is. Het lijkt mij een groot probleem voor de wereld als iedereen over gaat op biologisch-dynamisch grasgevoerd vlees. Er is simpelweg niet genoeg ruimte om zo veel dieren op deze manier te laten grazen, hier moet dus een andere oplossing in de plaats voor komen. De overbevolking die wel voor meerdere lastige problemen op deze wereld zorgt is weer een ander zwaar onderwerp om ons mee bezig te houden 😉
en Sander hoe gaat het nu op het vegetarische dieet? want je had heel wat aan te merken op Susan. Ik verschil van mening met je want we zijn uiteindelijk allemaal mensen en hebben dezelfde bouwstoffen nodig, dat jij als gezonde sterke man het wat langer volhoud maakt jou niet ‘gezonder’. Uiteindelijk komt de aap uit de mouw en zal ook jij ondervinden dat vegetarisch niet voldoende is…..
Hopelijk ben je (nog) in goede gezondheid, samen kunnen we mekaar steunen, bekvechten over wat beter is helpt niet. Ik ben benieuwd hoe het met je gaat!